Zo Inpui: Ngaihtuah Ngun a Ngai E

Mizo hnahthlak, India, Burma, leh Bangladesh a chengten ro kan rel ho theihna turin “Zo Inpui” kan han din ta luah mai hi a lawmawmhle mai. Hei hi bulk an tannaah chauh ka ngai a. “Zo In Pui” din tura hmalakna zawng zawngte kha inpumkhat tura bul tan dan tur kan zawnna kawngah ka ngai bawk. Inpumkhatna hi ka vei ve hle thin a. Kum 2006 vel khan www. zawlbuk.net ah “Kan Inpumkhat Thei Ang Em?” tih thupui hmangin article ka lo post ve tawh a. A hunlai chuan “hits” pawh a tam ve viau a, a ziaktu tan pawh a lawmawm ve duh khawp mai. Tunah “Zo In Pui” kan lo din ta a, inpumkhat tura kan hmabak la ko zia ka suangtuah thin te chu ziah chakna min han neih thar tir ve leh hnuhnawh a. Rilru a awm ang angte ka han puah chhuah pui ve leh phawng phawng a ni ber mai.

Thu dengkhawng takin bul han tan phawt ila. Inpumkhatna kawngah hi chuan Mizoram chhung atanga kan thlir ang ngawt hi a ni lo tih hriat a tha khawp mai. MIzoramah chuan “Eng hnam nge i nih?” tih zawhna "Mizo" ti a chhang thin te hi majority kan ni a; "Hmar," "Paite" etc. ti a chhang thinte hi minority an ni a. Amaherawh chu chung mite chu Mizoram pawnah chuan majority an ni ve leh thung a. Majority kan nih na hmunah hian majority hnam te hian majority nih kan thiam lo vek. Minority nekchep kan ching. Hei hian thui takin kan rilru a tihnual thei. Mizoram pawnah leh Mizoram chhung ngeiah pawh chi bing inhmuhthiam lohna avang kut hial lo tuar tawhtu eng emaw zat an awm a. Chutiang boruak karah chuan “Zo Inpui” din kan rel chu a ni a, a huphurh zawnga thlir chuan huphurhawm tak niin ka hria.

Kan ngaihtuahna a awm hmasa ber atana ka duh chu Kan inpumkhat thei ang em? tih hi a ni. He zawhna hi rilru fim tak hmanga kan chhan dan azirin inpumkhatna kawnga kan hmalakna hian par a chhuangin a achhuang lo thei ang. Kan hunt awn mek a boruak awm dan ka thiam ang tawka ka thlir hian inpumkhat hi beisei tur a tlem hlein ka hria. Mizoram chhungah chuan beiseina kan nei a ni thei e. mahse a pawimawh zawk Mizoram pawnah hian beisei tur a tlem hle a ni. “Mizo” banner hnuaiah hian Chhakchhuak, Ralte, Pachuau, Fanai, Kawilam, Chhangte, Tlau, Khawlhring etc. kan awm a. Kan in lungrual tha khawp mai. Heng zinga mi tu pawh hi “Eng hnam nge I nih?” tiin zawt ila min chhanna chu “Mizo” tih a ni ang. Amaherawh chu Paite, Hmar, Kuki, Vaiphei etc te hi zawt ve ta thung ila “Mizo” ti a min chhang tur emaw min chhang duh emaw an tlem pharh ang. Chu chuan kan hmabak ko zia chu a pholang chiang hlein ka hria.

Tu lai mah kan tin a lo turah ngaiin han sawi tai la. Manipur-ah khian Kuki, Mizo leh Zomi tiin an in then phawk a. Mizoram atanga kan lo thlir dan chuan kan hmel a in an pet pet hlawm avang leh kan tawng a in zul deuh zei zei avang hian “Mizo” emaw “Zo” ah kan chhiar vek mai a. mahse kan hriat thelh fo ni a ka hriat chu anmahni khian “Mizo” emaw “Zo” emaw nih an duh lo. An duh chu “Kuki” emaw “Zomi” emaw “Hmar” emaw nih a ni zawk. Mizoram atanga kan ral thlir ang ngawt leh dawhkan kil a kan sawiho ang ngawt hi a tak rama thil thleng a ni lo tih kan pawm ngam a tul awm e. Han sawi thui ta zel ila, Paite kan tih te khian “Mizo” banner tiat a lian emaw rawn el pha turin emaw “Zomi” banner an din mek a; chhumi hnuaiah chuan Vaiphi, Zou, Simte, etc. te hi lawmluh an ni tawh tih te pawh hi kan ngaihtuahna ti zau tu atan kan hriat tel a tha viau awm e. Hetiang hi Manipur lama thil thleng, Mizoram lam atanga a chin chhuaka kan hriat loh chu a ni. He thil avang hian Paite khi “Eng hnam nge I nih?” tiin zawt tai la “Paite” ti a min chhang lovin Zomi tiin min chhang ang. Chutiang bawk in Vaiphei leh Zou leh Simte te pawh. Hemi ka rawn sawi chhah nachhan ber chu “Mizo” a ni emaw “Zo” a ni emaw kan lung a awi kim chuang lo niin a lang. Mahni hnam bil ni a kan ngaih hi kan chawi duh zawk niin a lang a. Chumi in thiah sak phet tum pawh chu thil dik ber a ni ang em tih pawh hi sawiho tham tak tur a ni.

A dang lehah chuantawng chungchang bawk hi kan ngaih pawimawh tur chu a ni ang. Ka ngaihdan mawlmang takah chuan Duhlian tawng hi Mizo hnahthlak tam zawkte’n kan twang kan pawm tlan a nih tawh avangin hei lo hi chu lingua franca a thlan tur kan nei chuang lovin ka hria. Mahse, kan unaute ti a kan sawi thinte hian he ngaihdan hi an pawm leh thei miah lo ang tih chu inhrilh nawn ngai lova chiang sa a ni. Hnam khat ni chunga tawng hrang neih thluah a pawizia chu kan thenawm Naga hnam atang hian a chiang mai awm e. Tawng pakhat (common language) an neih loh avangin an in ti unau hlei thei lova. Anmahni ngei ngei pawhin tawng pakhat hmanga an in be theilo hi “Pathian anchhia” ti hiali an sawi nia mawle. Keini ho zingah pawh hian hemi pawimawhna hrethiam duh lova mahni hnam bil tawng chawisan emaw chawi nun duhna in kan thinlunga hmun a chan len zawk chhung chuan inpumkhat hi kan puitlin zo lovang. Inpumkhatna puitlin tur chuan mahni tawng bil chawisan tum tute thinlung hi kan hmin hmasak a ngai dawn a ni. Tawng a hran na na na chuan thinlung pawh hi a hrang duh khawp ania. Entirna ho te han sawi ila: Saiha a kal turin Saiha bus ah ka chuang a. Ka chuanpuite chuan mara tawng an hmang ta sup sup mai a. Mizoram chhung mah ni se ar khual an sawi ang maia zum deuh duk mai awl tak a ni. Chutiang bawk chuan Aizawl atangin Churachandpur-ah ka kal dawn a. Churachandpur Sumo ah ka chuang a. Ka chuanpuite chuan Paite tawng emaw hmang tan oh noh se ka Zarkawt YMA function a ka ngampat ang sarh chuan ka ngampa hauh lo ang. Chu chuan tawng pawimawhna a tilang chiang hlein ka hria.

Inpumkhatna chunchang kan sawi a ka rilrua lo lang fo thin chu ka thianpa thusawi kha a ni. Heti hian a sawi a: “Lusei in an ram an sacrifice a, Ralte leh Fanai in an tawng an sacrifice a Mizo angin kan in pumkhat thei chauh a ni. Sacrifice tello chuan a inpumkhat theih loh.” Hei hi thhui tak chu a dikin ka hria. Inpumkhat hi kan duh tylang vek tak zet a nih chuan kalsan kan neih a tul alawm. Min daltu enge awm ti a in zawtin min daltu ni a kan hriat chu kan kalsan ngam tur a nji ang. Kan kalsan ngam lo anih chuan inpumkhat hi a taka thlen tir aiin “political agenda” atan chauh kan duh tihna a ni ang. Chumi hrechiang tur chuan kan hotute hian hma a la thei se a duhawm hlein ka hria. Hnam bil hruaitute zak hi han dek deuh sela inpumkhat hi kan duh tak zet leh tak zet loh chu a rawn lang mai ang.

Churachandpur bawk khi kan sawi leh teh ang. Inpumkhatna kawng kan zawnna kawngah hian khi tluka “experimenting ground” tha khi a awm theilo hial mai thei. Chuti khawpa pawimawh hmunah chuan kan hruaitute hi a boruak thlithlaiin engtianga rei nge an han cham tawh le? An han zir kur dup tawh a ni thei e; mahse reilo te te chauh an cham chhung hian khawlai boruak a thil thleng hi an hre kim thei hauh lo ang. Dawhkan kil a sawiho leh a taka khawlaia thil thleng chu a danglam viau ni awma a ram mite sawi hi thutak a lak a belh chian a tha khawp ang. Dawhkan kil phak chin chu “gentlemen” chin an ni torah ngai tai la; dawnkan kil ve phak lo “gentlemen” vaklo ho rilru sukthlek khi kan ngai pawimawh torah ka ngai. A chhan chu dawhkan kil thei aiin kil ve theilo hi khawi hmunah pawh a tam zawk kan nit lat zel. Tin, dawhkan kiltute rorel hi za ah za in kan pawm lem lo fo chu a nih hi. Politics thilah chuan dawhkan kiltute rorelna hi pawm vek lo mah ila engtin emaw a la inhnuh luih theih viau a; mahse hnam thilah chuan tih ve ngawt chiah ka ruat lo. Rilru hmin lo tlemte pawh lo awm se pawi an khawih thui thei dawn em mai.
Ka ngaihtuahna luahtu dang leh chu “Zo In Pui” kan tihah hian engtiang chiahin nge ro kan rel tlan theih ang tih hi a ni. Chumi sawifiah nan chuan Churachandpur, hnam hrang hrangin rorel khawm an lo tum tawh thin na hmun bawk hi en leh a tha khawp ang. Hnam thil avangin hnam bil hruaituten vawi tam tak ro an lo rel tawh thin a. Mahse a rah chhuah duhawm hmuh tur a tam lo khawp mai. Mahni tanna ngaiah lo chuan an tang thei hlawm lo a ni chek anga; vawiin thlengin zai khatah an la luang theilo tlat mai. Hnam bil inkhawmpuia in palai tawn tih vel bak chu hmasawnna tak tak hmuh tur a awm lo ni berin a lang. “Zo Inpui” ah pawh hian ro han rel chiah mah ila eng ruai kan ang lo mai thei. Kan bei tidawngtu lian pui a nih chauh ang tih pawh hlauhawm tak a ni. Mipuiin beisei sang zawk nen kan thlir thuap ang a; amaherawh chu a chhungrilah neuh neuh in kua a hreuh ang a, mipuiin kan beisei inpumkhatna hlawm lian pui hi a hringchhuak lo palh ang tih a hlauhawm hlein ka hria.

Kan pi leh pute pawhin “bei nge sei run dung” an lo ti a. Chuvang chuan inpumkhatna kawng kan zawnnaah hian beidawng mai tur chu kan ni hauh lo a. Amaherawh chu “Zo In Pui” hian kan kawng ti awlsam hle tura ngaihdan kan lo siam ngawt a nih chuan kan tih sual duai a hlauhawm. Thlamuang ngawt tur kan la ni lo; kan kalna tur kawng hi a la thui khawp mai tih kan hriat a tha. Chuvang chuan kan hruaitute pawhin an thusawi leh thuchhuah kawngah fimkhur sela, mipuite thudik chanve chauh min fah lova thudik tak zawk min fah thin turin inbuatsaih sela a thain ka hria.Chuti anih loh chuan mipui rilru a beidawng anga a nilo lamah kan thle dual mai ang tih a hlauhawm. Mizo hnahthlakten in sa turin ban kan phun tawh a; contractor hian in sakna tur sum hi ama pumpuar nan chauha hmang mai lovin in sak hi puitlin ngei turin tan la sauh sauh sela a in sakna hmarua pawh duh tui hle sela a duhawm hle ang.